Voor Madeleine Matzer was het altijd nog een stiekeme en langgekoesterde wens om met een tekst van schrijver Peer Wittenbols te werken. “Het is heel fijn dat terwijl ik bezig ben met mijn laatste drie voorstellingen voor MATZER Theaterproducties, deze er één met de tekst van Peer is.” De steen in mijn mond is de nieuwste voorstelling van regisseur Madeleine Matzer over een tachtig jaar oud oorlogsverhaal door de ogen van een kind.
“Als maker is het heerlijk met deze ongelofelijk mooie tekst te werken. Het is een ode aan de verbeelding. Peer heeft in de Steen in mijn mond, de indrukwekkende geschiedenis van zijn familie tijdens de Tweede Wereldoorlog weten te vangen, vanuit het perspectief van een 14-jarig meisje dat alles op een pure, waarachtige manier beschrijft, zonder oordeel. Volledig onbevangen en tegelijk of misschien wel juist daardoor zo voorstelbaar. Het publiek krijgt hierdoor de kans mee te kijken door haar ogen en het verhaal te beleven, en dat vind ik heel mooi.”
Op persoonlijk niveau betekent deze voorstelling voor mij ook het vertellen van het verhaal mijn ouders en hun leeftijdsgenoten. Peer heeft het verhaal gebaseerd op zijn moeders geschiedenis. In de levende generatie van zijn moeder is nooit gesproken over de impact die de oorlog had. Toch is de impact daarvan nog steeds voelbaar in hun familie. Mijn ouders hebben de oorlog als twintigers actief meegemaakt.
Daar werd later in ons gezin eigenlijk ook niet over gesproken, maar het was toch in alles voelbaar: in het niet verspillen van voedsel, in wat je wel en niet mocht zeggen en in hoe vaak mijn moeder gillend wakker werd ’s nachts. Mijn leeftijdsgenoten en ik behoren tot de laatste generatie die aan den lijve heeft ondervonden welke invloed de oorlog op onze ouders heeft gehad.
En daarmee ook op ons. Het verhaal van je ouders leeft meer voor de meeste mensen dan het verhaal van je grootouders of overgrootouders. Mijn opa en oma hebben de Eerste Wereldoorlog meegemaakt. Dat was voor mij totaal abstract, daar had ik niks mee. Maar de Tweede Wereldoorlog leefde heel erg omdat mijn ouders er midden in hebben gezeten. Voor mijn zoon is de afstand tot die ervaring van zijn grootouders alweer groter en voor zijn zoon is het straks nog veel verder weg.
We zitten op dit moment ook in spannende politieke tijd. Het leven in vrede is niet vanzelfsprekend, en hetzelfde geldt voor het leven in een democratie. Het ervaren van de impact van oorlog en het leven onder een dictatuur zijn zeer actuele thema’s. Ik denk dat, net als bij onze vorige voorstellingen, De steen in mijn mond mensen de kans zal bieden om zich te identificeren met dit meisje, met haar mee te leven, en daardoor de impact van oorlog te kunnen invoelen en ervaren.”
Samenwerken
“Peer was al bezig met dit verhaal maar had nog geen maker of producent voor het stuk. Martine Manten heeft ons toen aan elkaar gekoppeld, vanwege de locatie in Brabant en omdat het stuk aansluit bij de manier waarop wij ons publiek benaderen tijdens onze voorstellingen. Toen zijn we in gesprek gegaan en dat klikte meteen. Ik dacht meteen aan Juul Vrijdag voor deze rol.
Ze heeft al veel met Peer gewerkt en is daardoor thuis in de taal en de wereld van Peer. Juul en ik werken nu ook voor de tweede keer samen. We vertrouwen en kennen elkaar daardoor nog beter en hoeven elkaar niet al te veel uit te leggen. Bovendien komt Juul uit Eindhoven, dus die kan als geen ander praten in een Eindhovens dialect. Die taal leeft in haar. En een hele belangrijke reden is dat Juul als geen ander het kind in haar ogen heeft. Ze heeft een zeer levendige verbeeldingskracht en kan daardoor situaties voor zich zien en laten ontstaan, wat ons als publiek ook meesleept.”
Humor
“De tekst van Peer zit vol tragikomische momenten. Daar houd ik heel erg van en Juul is als een vis in het water in dat genre. Ik denk dat iedereen het kent dat op een begrafenis soms ook veel wordt gelachen. Lachen en tragiek gaan heel vaak samen. En eerlijk gezegd vind ik kunst zonder humor überhaupt onverdraaglijk. Humor kan een ontzettend fijn middel zijn om iets nog veel dieper te doorvoelen. Humor is niet het tegenovergestelde van tragiek. Peer kan dat als geen ander verwerken in zijn teksten. Bovendien is dit zijn persoonlijke verhaal, dus ik denk dat humor en relativering ook wel typerend is voor de familie van Peer.”
Goed versus slecht
“Wat ik heel interessant vind in deze voorstelling is dat een hele goede daad leidt tot hele erge consequenties. Dat vind ik een interessant gegeven. Het is heel vaak zo dat iets wat goed is ook goed afloopt en dat iets wat slecht is slecht afloopt. In dit geval doet iemand iets wat heel erg goed is en dat gaat ten koste van dingen die van tevoren niet te bedenken zijn. Dat vind ik ook heel mooi aan het verhaal. De familie maakte iets verschrikkelijks mee, maar ontwikkelde nooit wrok tegen Jan, degene die onbedoeld de gebeurtenissen in gang heeft gezet.
En vervolgens is het door de rest wel doodgezwegen. Jan heeft zijn hele leven schuld bij zich gedragen. Zonder dat mensen tegen hem hebben gezegd, jij bent schuldig. Het is mogelijk dat als de hele familie wel in gesprek was gebleven daarover, hij het wellicht een plekje had kunnen geven. Maar in die generatie was het al helemaal niet vanzelfsprekend om hulp te zoeken bij een trauma, of er dus zelfs maar over te praten. Na de voorstelling is ook een nagesprek met het publiek. Ik denk dat het praten over de impact van zwijgen een van de interessante onderwerpen zal zijn.”
Bijzondere locaties
“De voorstelling speelt op veel bijzondere plekken. Plekken waar je normaalgesproken niet vaak komt, maar die dit bijzondere verhaal een extra dimensie en laag zullen geven. De plekken worden daardoor bijna medespelers, omdat ze zoveel voelbare geschiedenis in zich dragen. Maar ook in het theater zal de combinatie van de tekst, het mooie spel van Juul, samen met de prachtige muziek van Helge Slikker niemand onberoerd kunnen laten. Het is een voorstelling die ik zelf graag zou gaan bezoeken, en geschikt voor iedereen vanaf 14 jaar. De eerste voorstellingen zijn al uitverkocht, dus ik kijk ernaar uit veel mensen te mogen laten meegenieten van waar wij tijdens de ontwikkeling al zo van genoten hebben.”
De steen in mijn mond speelt 5 t/m 19 mei in Nationaal Monument Kamp Vught, 30 mei t/m 2 juni in Museum Bevrijdende Vleugels in Best, 6 juni t/m 9 juni in Het Hornemann Huis in Eindhoven en 20 en 21 juni in Nationaal Monument Kamp Amersfoort. In september en oktober tourt de voorstelling langs verschillende theaters op de route van Operatie Market Garden. Ga voor de volledige speellijst naar de voorstellingspagina: De steen in mijn mond